يادداشتي ازعليرضا ذيحق بر کتاب " معشوق بي صدا " نوشته ي منصوره اشرافي

يادداشتي ازعليرضا ذيحق  بر  کتاب " معشوق بي صدا " نوشته ي  منصوره اشرافي

منصوره اشرافي به عنوان يك هنرمند زن كه هم اهل شعر است و نقاشي و هم نوشتن، دركتاب " معشوق بي صدا " * رويكردي دارد به مبحث زن در هنر و خصوصا جايگاه زن در ادبيات فارسي كه پديد آورندگان آن عمدتا مرد بودند وتأ كيد بر نقش " معشوقه " بودن زن ، از رنگ و جلوه ي زيادي برخوردار مي باشد :

" نقش معشوقه بودن نه تنها هيچ گاه به فراموشي سپرده نگشته ، بلكه شاخص ترين و برجسته ترين  نوع حضور زن در اين عرصه بوده است . "

نويسنده  همچنين گريزي به ادبيات خلاقه ي زنان در صدسال اخير زده كه بارز ترين وجوه آن رادر آفرينش هاي شعري " پروين اعتصامي " و " فروغ فرخزاد" ديده و معتقد است :

" اكثريت شاعران زن كه پروين اعتصامي نماينده ي بلامنازع آنان مي تواند باشد  با وجودي كه زن مي باشند اما شعري مردانه دارند ... زيرا مقتضيات زمان آنها را به ناچار وادار مي نمايد كه احساسات و عواطف خود را در مقابل جنس مخالف، در پشت پرده ي اخلاق پنهان بدارند ... تنها معدودي شاعر زن به تو صيف از معشوق پرداخته كه در شعر امروز ، " فروغ " شاخص ترين آنهاست ... فروغ فرخزاد شاعري بود كه احساسات و عواطف خود را صريح و بي پرده بيان مي نمود و اين شيوه او را در آغاز راه شاعري خود به اوج رساند ..."

منصوره اشرافي با اشاره  به مسئله ي خود سانسوري در آثار زنان و مذموم شمرده شدن بيان احساس در نزد آنان ، مي رسد به جايي كه مي گويد :

" شاعران مرد به هزاران گونه و شكل ، معشوق خود را توصيف و يا ستايش نموده اند و از وصف هيچ گونه چيزي دريغ نكرده اند . حتي گاه اين ستايش و عشق ورزي را به افراد همجنس خود نيز تسري داده اند و جامعه همچون امري عادي با اين برخورد داشته است ...ولي زن ناچار بوده آنچه را كه مورد پسند جامعه ي مرد سالار است را بازگو كند."

نكته اي كه  بانو " سيمين دانشور " نيز به عنوان برجسته ترين داستان نويس معاصر ، در رمان " ساربان سرگردان " كه يك متن درخشان ادبي مي باشد و بالطبع با مظاهر مختلف فرهنگ ، سياست ، تاريخ و اجتماع  درگير است ، اين استيلاي مردانه را مدّ نظر گرفته و مي گويد :

" حتي روح قديسها را اگر برهنه كني، بيشترشان تنوع طلبند ، اما توقع ندارند زنهاشان دست از پا خطا كنند ... تو با ذهن ديگران مي انديشيدي و سخن ديگران را مي گفتي ..."

سيمين دانشور در رمان " سووشون " ،در بيان چنين حسي كه متبلور از زيستن آدميزاده در جامعه اي نابرابر از نظر فرصت هاي رشد براي زنان مي باشد ، نكات قابل تأملي را دارد كه در آن اگر زن ، معشوقه و مادر هم هست ، بايد كه يك رسالت والاي اجتماعي را نيز بردوش بكشد :

" آخر آدم بايد در اين دنيا يك كار بزرگتري از زندگي روزمره بكند . بايد بتواند چيزي را تغيير بدهد ... كاش دنيا دست زنها بود ، زنها كه زائيده اند يعني خلق كرده اند قدر مخلوق را مي دانند . قدر تحمل و حوصله و يكنواختي و براي خود هيچ كاري نتوانستن را . شايد مردها چون هيچ وقت عملا خالق نبوده اند ، آن قدر خود را به آب و آتش مي زنند تا چيزي بيافرينند . اگر دنيا دست زنها بود جنگ كجا بود ؟ ... من نمي توانم مثل همه باشم ..."

در مسير اين وقوف و آگاهي در ساختارهاي ادبي ، قصه نويس نام آور " منيرو رواني پور " را نيز داريم كه به بُعد ديگر قضيه ، همانا  عدم پرهيز زنان از بيان احساسات دروني شان تو جه داشته و در يكي از يادداشتهايش مي گويد :

" بدبختي هامان به خاطر آن است كه ما خواسته هاي زميني مان را انكار مي كنيم ."

لذا اين دگر انديشي در بين هنرمندان زن ايراني ، لزوم پرداختن آنا ن به مضامين ذهني و اروتيك را ضروري جلوه مي دهد و بايد هم كه در يك جامعه ي پويا چنان باشد .

منصوره اشرافي در ادامه ي بحث ، ضمن پرداختن به آثار " احمد شاملو " يه عنوان پيشتاز ترين شاعرمرد در سرودن اشعار عاشقانه ، مقايسه اي بين معشوق " فروغ " و معشوق " شاملو " انجام داده و به استنباطي نو مي رسد :

" فروغ ، معشوق خود را به ديده ي يك ياري رسان ، هستي بخش ، نجات دهنده و پناهگاه نگريسته است . اما وجه ديگري كه در شعر فروغ مشاهده مي شود و در شعر هاي عاشقانه ي شاعران مرد تقريبا وجود ندارد، اين است كه " فروغ " معشوق خود را سرچشمه ي آگاهي و دريافت هاي نو مي داند و اورا تجسم بخش شكفتن و رستن قرار مي دهد . يعني جدا از نگاه هاي مادي و جسماني به معشوق خود ، به بعد معنوي معشوقه نيز توجه داشته است ... " شاملو " در عاشقانه هاي خود ، استوار و پابرجا از خود سخن مي گويد و از بودن معشوق ، نيرويي مضاعف پيدا مي كند كه اين نيروي مضاعف را همچون يك سلاح براي رويارويي در برابر دشمنان بكار مي برد و برعكس آن ، " فروغ" معشوق را بدين خاطرمي خواهد و مي ستايد كه او را به عنوان معنا دهنده ي خود و زندگيش مي داند ... " شاملو " در آثار خود به موازاتي كه به محبوب و معشوق خود جايگاهي خاص و با اهميت اختصاص داده است ، به گونه اي او را به " اسطوره " مبدل كرده است . اسطوره اي كه در آن معشوق (زن ) از ويژگي طبيعي و ذاتي كه مختص افراد بشر است جدا گشته است و ويژگي هاي خاص و خارق العاده بودن را مي يابد ... اصلي ترين و مهم ترين مورد ِشعرَ عاشقانه ي  " شاملو " تأكيدي بر نقش پرستار و ناجي بودن معشوق است . "

نويسنده در اين پژوهش ، در پي عريان نمايي كليشه  هاي جا افتاده و عمدتا منفي از " زن " در ادبيات فارسي، و تبديل شدن زن به " معشوق بي صدا " يي كه بازتاب احساسات او ناشنيده و ناپيدا  باقي مانده و فرجام اش به يك نوع تك صدايي مردانه منتهي شده ، تلاشي نيز داشته است در ارائه ي يك تحليل جامعه شناختي و گريز به ريشه ها در مورد اين خلأ. اما چيزي كه كار او را خواندني تر كرده و از مباحث خشك و مرسوم تحقيقات به اصطلاح دانشگاهي در ايران ، جدايش كرده و اين پژوهش اجمالي را ، منزلتي مدرن بخشيده ، گستردگي ها و ظرايف نگاه " منصوره اشرافي " است به ناديده ها و ويژگي هاي كشف ناشده درشعرهاي " فروغ " و " شاملو " . به خصوص تأكيدات نويافته اش بر ابعاد اسطوره اي و حماسي حضورزن در عاشقانه هاي شاملو ،كار او را به يك اثر غير متعارف در حوزه ي نقد ادبي تبديل كرده است .

* معشوق بي صدا ،منصوره اشرافي ، تهران ، نشر مينا ،چاپ اول ،1386